ዘይቀጻልነት

ዘይቀጻልነት

ቀጻልነት ፍጻመታት፡ ቅኑዕ ቅደም ተኸተል፡ ስሩዕ ምድግጋምን ኣጋጣሚን ምስ ምዝንባዕ ኣማልኽቲ ወይ ድሌት ናይቲ ዘይተጸበናዮ ልሙድ ፍሉይ ንቡር ትጽቢት ዝግበረሉን ብዕድል ዝጽበዮን ምቹእ ሓሳብ ለሚድናዮ ኣለና።

ግን፡ ካብ መጀመርታ ዘመነ ምብዳህ ዘይርትዓውነት ጀሚሩ፡ ኣብ ሓደ እዋን ኣብ ታሪኽ ስልጣነ ደቂ ሰባትን ኣብ ዝተፈላለየ ቦታታትን ኣብ ዝተፈላለየ ዘመናት ዝተፈላለየ ስልጣነታት ምድሪን፡ ደቂ ሰባት ኣብ ግዜ ፍልልይ ዘለዎም ጠንቅን ውጽኢትን ዘተኣሳስሩ ሕቶታት ክሓቱ ጀመሩ፡ ኣብዚ እቲ ቀዳማይ ሕጊ ኣብቲ ቅድሚ ዘመነ ኤፒስተሞሎጂ ዝነበረ ናይ መጀመርታ ፈተነ ስነ-ኣእምሮኣዊ ስነ-ፍልጠት ዝተመስረተ፡ ሕጊ ቅደም ተኸተል ፍጻመታት፡ ወይ ንዝመጽእ ዘጋጥም ፍጻመታት እዩ። ብውሱን ቅደም ተኸተል ኣብ መንጎ ቅድሚ፡ ሕጂን ድሕሪን ኣብ ኣዝዩ ሓጺር ግዜ፡ ከምኡ’ውን ኣብ ሓደ ቦታ ወይ ቦታ።

እቲ ቀዳማይ ቅዲ ናይ ኣእምሮኣዊ ምትእስሳር፡ ሓደ ፍጻመ ብቕጽበት ኣብ ልዕሊ ሓደ ብቕጽበት ቅድሚኡ ዝነበረ ፍጻመ ዝህቦ ግብረ መልሲ ምግንዛብ እዩ ነይሩ።

እቲ ጠንቅን ውጽኢትን እንብሎ ብኡንብኡ ከምቲ ቅድሚኡ ኣብ ሓደ ቦታ ዘጋጠመ ምትእስሳር ኮይኑ ይረአ እዚ ድማ ምስቲ ዝስዕብ ፍጻመ ኣብ ሓደ ቦታ፡ ነገር ወይ ቦታ ክተሓሓዝ ኣለዎ፣ እዚ እዩ እቲ ዳዊት ሁልመ ከም ኣእምሮኣዊ ምትላል ጠንቅን ውጽኢትን ዝመደቦ።

ብመሰረት ዳዊት ሁልመ፡ ድሕሪ እቲ ቀዳማይ ፍጻመ ዝፍጸም ፍጻመ ንኽፍጸም ነዊሕ ግዜ ዝወስድ እንተኾይኑ ወይ ድማ እቲ ዝስዕብ ፍጻመ ካብቲ ቀዳማይ ፍጻመ ኣብ ዝረሓቐ ቦታ እንተ ኣጋጢሙ፡ ኣብ መንጎ እቲ ጠንቂን ምስኡ ዝተኣሳሰር ውጽኢትን እንታይ ምትእስሳር ከም ዝነበረ ክንገልጽ ከለና፡ ጥርጣረታት ይለዓል፡ ከም ጥንሲ፡ ኣብ መንጎ ተባዕታይ ሰብኣይን ጓል ኣንስተይቲን ዝተገብረ ምድላው ምስቲ ቅድሚ ኣስታት ትሽዓተ ኣዋርሕ ኣቐዲሙ ዘጋጠመ ስጋዊ ምትእስሳር ናይቶም መጻምድቲ ዝተኣሳሰር ምዃኑ ንኽረጋገጽ ነዊሕ ግዜ ዝወሰደ እዩ። ሕርሲ፡ ወይ ድማ ቅድሚ ምምዕባል ጥንሲ ዝነበረ ሰለስተ ኣዋርሕ ምስ ለውጢ ኣካላት ጓል ኣንስተይቲ ኣብ እዋን ጥንሲ ብውሽጣዊ ዕብየት ዕሸል ዝተቐየረ።

ብግዜን ቦታን ዝተፈላለዩ ፍጻመታት ምኽንያታዊ ዝምድና ኣብ ምምስራት ዓሚቝ ጸገማት የስዕቡ፣ ካልኦት፣ ዝያዳ ዝተራቐቑን ዝተጸረዩን መልክዓት ምፍላጥ ካብ ዓቕሞም ንላዕሊ ካብ ርድኢትና ብዛዕባ ቀጻልነት ብዘይ መሪሕ ክልሰ-ሓሳብ ይጠልቡ።

ኣብዚ እዩ ካልእ ፍሉይ ሰብኣዊ ክእለት ዝኣቱ፡ ንሱ ድማ ኣእምሮኣዊ ምፍንጫላት ናይ ምግባርን ምስ ዘይቀጻልነት ክትገጥምን ንዘይተኣሳሰሩ ነገራት ኣብ ርጡብ ምግባርን ከምኡ’ውን ምቁራጽ ምትእስሳር ናይ ምሕሳብን ንፓራዶክስን ተጋራጫውነትን ፍታሕ ክትፈትሕ ወይ ክትሓስብ ምኽኣልን።

No AI - ኣርቲፊሻል ኢንተለጀንስ ምስ ተጋራጫውነትን ዘይቀጻልነትን ንምግጣም ተዳልዩ ኣሎ፣ ብኣንጻር ናይቲ ስነ-ጥበባዊ ትንተናዊ ማሕበራዊ ኣልጎሪዝሙ፣ ደቂ ሰባት ጥራይ እዮም ካብቲ ኣብ ግዜን ቦታን ዘሎ ትጽቢታት ቀጻልነት ዝተቖርጹ ነገራት ክፈጥሩ ዝኽእሉ፣ ስለዚ ድማ እዩ ደቂ ሰባት ዝፈጠሩ: ሃይማኖት፤ ፍልስፍና፤ ሒሳባዊ ሳይንሳዊ ኣተሓሳስባ ኣብ ሳይንስ።

እዚ ንኣብነት ኣብ ከም ሃይማኖታዊ ኣተሓሳስባ ዝኣመሰሉ መዳያት ዝርከብ ናይ ርጡብነት ዓቕሚ እንተዘይህሉ ነይሩ፡ ሓፈሻዊ ኣንጻራዊ መካኒክስ፡ ኳንተም መካኒክስ፡ ሃይማኖት፡ ግብረሰዶም ፈጺምና ክንርዳእን ክንርድኦን ኣይምኸኣልናን።

ካብ ትጽቢት ቀጻልነት ዝተቖርጸ ፍሉይ ዓይነት ወዲ ሰብ ጥራይ እዩ ፊኖሜኖሎጂ ክሓስብ ዝኽእል፣ ምስ ዕድል ቁማር ሎተሪ ናይ ምትዕጽጻፍ ክእለት፣ ከም: ፍላት-መሬዝም፣ ቪጋኒዝም፣ ምውሳኽ ሙቐት ዓለም፣ ፍቕሪ፣ ፍቕሪ ጋንታ ኩዕሶ እግሪ ወይ ኩዕሶ ሰኪዔት ዝኣመሰሉ ዕሽነት ዝመልኦም ዝተበታተኑ ሓሳባት ክቕበል ዝኽእል።

ገለ ካባና ደቂ ሰባት ጥራይ ኢና ስነ-ኣእምሮኣዊ ቅንዕናና ንምዕቃብ ንካርቴዝያዊ ኣተሓሳስባ ምቅዋም ዝቕጽል ምኽንያቱ ደረት ምፍላጥ ንኹሉ ኣብ ተፈጥሮ ዘጋጥም ንምግላጽ እኹል ስለዘይኮነ፡ እንተላይ እቶም ኣብቲ ዘይተሰናበተ ኣብስትራክት ዓለም ጥራይ ዝህልዉ ቲዮረማት ሒሳብ ከም: ህላወ ቁጽሪ pi፤ ከም ሳይንን ኮሳይንን፤ ደረት ኣልቦ ተኸታታሊ ምስልታት እናፈጠርና መስትያት ኣብ ነንሕድሕድና ማዕረ ኣቐሚጥና ማእለያ ዘይብሎምን ማእለያ ዘይብሎምን ምዃኖም ምስ እንኣምን፤ ምምቕቓል ናይ ሓደ ኣሃዱ ስነ-ቁጽሪ ብዜሮ መከፋፈልቲ እዚ ድማ ናብ ዘዕግብ መግለጺ ርትዓውነት ክመርሓና ዝኽእል ደረት ብምግላጽ ጥራይ ክግለጽ ዝኽእል ምኽንያቱ እቶም ደረት መለክዒታት ኣብ ኣልጀብራ እንታይ ምዃኖም ስለ እንገልጽ።

ናዕቢ ደቂ ሰባት ካብቲ ናይ ቀጻልነት መጻወድያ ኣእምሮኣዊ ደረት የድሕነና፣ ምኽንያቱ ዘይቀጻልነት ኩሉ ግዜ ካብቲ ብዛዕባ ቀጻልነት ኣድማስ እንጽበዮ ብዘይ ደረት ይዓቢ።

ኣብ መንጎ ክልተ ተኸታተልቲ ፍጻመታት ብግዜ ዝተፈላለየ ጠንቅን ውጽኢትን፡ ነቲ ንዓና ዝያዳ ቅቡልን ርትዓውን ዝመስለና ቀጻሊ ሞዴል ርድኢት ኣድማስና ዝብል ትጽቢትና ናይ ቦታ-ግዜ ቀጻልነት ንምትእንጋድ ብኣርቲፊሻል እንሃንጾም ስምዒታት ጥራይ እዮም።

Roberto da Silva Rocha, professor universitário e cientista político